Abu Simbel - “kỳ tích di dời” cứu sống di sản giữa sa mạc Ai Cập
Hành trình hồi sinh đền Abu Simbel: từ hiểm họa bị nhấn chìm bởi hồ Nasser đến “kỳ tích” di dời nhờ chiến dịch toàn cầu của UNESCO và cú hích ngoại giao từ Jackie Kennedy.
Trên miền Nubia nắng cháy phía Nam Ai Cập, bên bờ sông Nile xanh thẳm, quần thể đền Abu Simbel sừng sững với bốn tượng Ramses II cao gần 20 mét – một tuyên ngôn quyền lực của vị pharaoh trị vì lâu năm bậc nhất lịch sử. Công trình hơn 3.000 năm tuổi tưởng như bất diệt ấy đã từng đứng trước nguy cơ biến mất vĩnh viễn vào thập niên 1960, khi Ai Cập quyết xây dựng đập Aswan, tạo nên hồ Nasser dâng nước nuốt trọn nhiều di chỉ Nubia. Lựa chọn đặt ra là tàn nhẫn: phát triển hay bảo tồn?
Lời đáp của thế giới: “Hãy cứu lấy ký ức chung của nhân loại”
Trước thảm họa cận kề, UNESCO phát đi lời kêu gọi hiếm có tiền lệ: một chiến dịch quốc tế nhằm cứu các di sản Nubia, trong đó Abu Simbel là tâm điểm. Đề án kỹ thuật táo bạo được thông qua: cắt rời toàn bộ đền thành hơn 1.000 khối sa thạch, đánh số từng mảng, rồi di chuyển lên vị trí mới cao hơn khoảng 60 mét và lùi sâu hơn so với bờ nước. Đây không đơn thuần là “dời nhà”, mà là phẫu thuật tim cho một cơ thể khổng lồ bằng đá – đòi hỏi sự chính xác đến từng milimét, từ kết cấu, trọng lực đến ánh sáng tự nhiên trong lòng đền.
Hậu trường ngoại giao: dấu ấn Jackie Kennedy
Ít ai ngờ, phía sau chiến dịch ấy là một lát cắt thú vị của chính trường Mỹ. Jackie Kennedy, Đệ nhất phu nhân Hoa Kỳ, say mê văn minh Ai Cập từ thuở nhỏ, đã vận động Tổng thống John F. Kennedy và Quốc hội Mỹ tham gia tài trợ một phần đáng kể cho dự án. Bà khéo léo ví von: để Abu Simbel chìm dưới nước chẳng khác nào để Parthenon chìm ở Hy Lạp – một phép so sánh mạnh mẽ về di sản chung của nhân loại. Cú hích ngoại giao ấy giúp quy tụ thêm nguồn lực, khẳng định rằng bảo tồn không chỉ là câu chuyện của học giả và kỹ sư, mà còn là cam kết chính trị – văn hóa của các quốc gia.
Kỳ tích kỹ thuật của thế kỷ 20
Cuộc di dời (1964–1968) là bài học mẫu mực về quản trị dự án di sản:
- Chẩn đoán cấu trúc: khảo sát nứt gãy, tải trọng, mô phỏng biến dạng khi cắt – nâng – ghép.
- Cắt và đánh số: hơn một nghìn khối đá, nặng hàng chục tấn, được đánh số – lập bản đồ 3D (theo tiêu chuẩn thời đó), tránh sai lệch trong khâu tái lắp.
- Khung mái nhân tạo: một gò đồi bằng bê tông – đá vụn được kiến tạo để tái hiện địa hình, bảo toàn cảm giác “đền khắc vào núi” như nguyên gốc.
- Hiệu chỉnh quang học: tính toán góc chiếu mặt trời để duy trì hiện tượng “ánh sáng xuyên điện thờ” – một “chứng chỉ” thiên văn của triều đại Ramses II.
Khi khối đá cuối cùng trở về vị trí, người ta không chỉ ghép lại một công trình, mà ghép lại ký ức của cả nền văn minh.
Ánh mặt trời hai lần trong năm: thiên văn học hóa thạch
Mỗi năm hai ngày đặc biệt (22/2 và 22/10), khi bình minh lên, ánh mặt trời chiếu rọi chính xác vào chính điện, làm bừng sáng tượng Ramses II – khoảnh khắc minh chứng cho tri thức thiên văn và kiến trúc của người Ai Cập cổ đại. Hiện tượng ấy như “con dấu xác nhận” cho thành công của công cuộc di dời: ánh sáng vẫn tìm đúng đường sau hàng nghìn năm và sau cả một cuộc “phẫu thuật” khổng lồ. Nó biến Abu Simbel thành sân khấu tự nhiên nơi khoa học cổ đại gặp gỡ kỹ thuật hiện đại, nơi du khách hôm nay chạm tay vào thiết kế của những bộ óc cách nay thiên niên kỷ.
Ý nghĩa vượt ra ngoài biên giới Ai Cập
Abu Simbel là nghiên cứu điển hình cho triết lý bảo tồn đương đại:
- Di sản là tài sản chung: không quốc gia nào đơn độc trước mất mát văn hóa.
- Bảo tồn và phát triển có thể đồng hành: hạ tầng hiện đại vẫn có thể hài hòa với ký ức quá khứ nếu có tầm nhìn và công cụ đúng.
- Ngoại giao văn hóa: từ lời kêu gọi của UNESCO đến sự ủng hộ của Mỹ và nhiều nước, bảo tồn trở thành ngôn ngữ chung kết nối các nền chính trị.
Thành công tại Abu Simbel đã tạo đà cho nhiều chương trình bảo tồn sau đó, đặt nền móng cho chuẩn mực quốc tế về trùng tu – di dời di sản trong bối cảnh biến đổi môi trường, đô thị hóa, chiến tranh và thiên tai.
Abu Simbel hôm nay: điểm hẹn của lịch sử và du khách
Ngày nay, Abu Simbel là điểm đến không thể bỏ qua trên bản đồ du lịch Ai Cập. Bốn tượng Ramses II vẫn sừng sững trước gió sa mạc, kể câu chuyện về quyền lực – tín ngưỡng – thiên văn. Du khách tìm đến không chỉ để “check-in” trước bức tường đá khổng lồ, mà để thấu hiểu cách nhân loại đã cùng nhau cứu lấy một chương trong biên niên sử văn minh. Hai ngày “lễ hội mặt trời” mỗi năm biến nơi đây thành tâm điểm hành hương của những người yêu lịch sử, kiến trúc và khoa học cổ đại.
Bài học cho hôm nay và mai sau
Trước các thách thức mới – xói mòn, nước biển dâng, xung đột và quá tải du lịch – Abu Simbel nhắc chúng ta rằng bảo tồn là cuộc chạy tiếp sức: thế hệ này nhận di sản từ thế hệ trước, và có trách nhiệm bàn giao nguyên vẹn – thậm chí giàu ý nghĩa hơn – cho thế hệ sau. Điều cần không chỉ là ngân sách, mà là tầm nhìn dài hạn, khoa học nghiêm cẩn và hợp tác quốc tế.
Abu Simbel, vì thế, không chỉ là đền thờ của một pharaoh. Đó là đài tưởng niệm cho sự đồng lòng của nhân loại – nơi “kỳ tích kỹ thuật” gặp “nhân văn toàn cầu”. Trong gió cát Nubia, những khối sa thạch vẫn thì thầm: di sản chỉ sống khi chúng ta cùng nhau gìn giữ.
CÓ THỂ BẠN SẼ THÍCH
