Về Phùng Xá xem tằm nhả tơ, sen nhả sợi
Gần 100 năm qua, dòng sông Đáy hiền hòa uốn lượn ôm lấy làng dệt Phùng Xá cũng chính là chứng nhân lịch sử cho sự thăng trầm của làng nghề truyền thống này. Từ “thủ phủ dâu tằm” của miền Bắc, trải qua biến động của thời gian, từ bờ vực mai một, tiếng khung cửi, tiếng thoi đưa quay trở lại đều đặn. Cuộc sống của người dân lại trở về với công việc trồng dâu, nuôi tằm, từng bước vực dậy một làng nghề từng là niềm tự hào của người dân Thủ đô.
Không nổi tiếng như làng lụa Vạn Phúc, Hà Đông nhưng từng một thời được mệnh danh là “thủ phủ dâu tằm” của miền Bắc, làng dệt Phùng Xá (huyện Mỹ Đức, Hà Nội) đến nay đã có tuổi đời gần trăm năm. Từ năm 1929, nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ xuất hiện, dần mang đến danh tiếng cho ngôi làng nằm cách trung tâm Hà Nội khoảng 40km này.
Khoảng những năm 2007, người ta ít nghe thấy tiếng quay tơ, dệt lụa, những vườn dâu cũng dần trơ trụi. Làng nghề đã mai một khá nhiều vì người dân không còn mặn mà với việc nuôi tằm dệt vải. Đến nay, ở Phùng Xá chỉ còn một nghệ nhân duy nhất là bà Phan Thị Thuận giữ lửa cho nghề trong suốt hơn 40 năm.
Nghề trồng dâu, nuôi tằm, dệt lụa của làng gắn liền với truyền thuyết về công chúa Thiều Hoa, người có công truyền dạy nghề trồng dâu, nuôi tằm cho nhân dân. Người xưa có câu: “con tằm ăn dâu nhả vàng”, nghĩa là tằm ăn lá dâu để lớn lên, nhả tơ tạo kén, cho ra những sợi tơ vàng óng, dệt nên những tấm vải lụa tơ tằm và tạo ra nhiều sản phẩm phục vụ cuộc sống hàng ngày.
Vào thời kỳ hoàng kim những năm 1970 - 1980, Phùng Xá được mệnh danh là "Thủ phủ dâu tằm" của miền Bắc với nhiều mặt hàng tơ lụa được xuất khẩu sang các nước Đông Âu.
Người nghệ nhân phải trải qua nhiều công đoạn để tạo ra một tấm vải lụa tơ tằm. Từ nuôi tằm, hái dâu cho tằm ăn và đợi đến khi tằm nhả tơ tạo kén. Đầu tiên là vài vòng tơ thô bên ngoài để định hình tổ kén gọi là áo kén. Sau đó, tằm tiếp tục xoay cơ thể nhả tơ quanh mình và cuộn tròn bên trong. Sau khi nhả hết tơ, tằm nằm in trong kén để hóa thành nhộng. Lúc này, người thợ gỡ kén để mang đi ươm tơ.
Ươm tơ là công đoạn kéo sợi tơ từ kén thành sợi tơ tằm. Theo cách làm thủ công ngày trước, người thợ sẽ thả kén vào nồi nước sôi, đảo đến khi kém mềm, lớp áo ngoài bong ra thì mới tìm được mối tơ gốc để rút sợi. 10 sợi tơ được rút từ 10 kén mới tạo thành một sợi tơ mới. Công đoạn này đòi hỏi người thợ phải căn ngày để kịp ươm tơ hết các kén đã đóng trước khi tằm biến thành con ngài, cắn kén chui ra làm sợi tơ bị đứt.
Tơ rút được phơi khô, tiếp tục trải qua công đoạn guồng tơ. Từng sợi tơ vàng óng, mỏng nhưng đanh, quấn đều quanh guồng quay bằng gỗ tạo thành bó tơ dệt. Tùy chất lượng tơ và cách xoắn sẽ tạo ra các loại tơ với chất lượng khác nhau.
Ở công đoạn cuối cùng - dệt vải, người thợ đan xen các loại sợi dọc và ngang để tạo ra từng loại vải với hoa văn và độ dày, mỏng khác nhau. Tấm vải dệt xong mang đi nhuộm các loại màu sắc bắt mắt, được pha chế từ bí kíp riêng của người Phùng Xá. Những thước vải tơ tằm có đặc tính cho cảm giác mát mẻ vào mùa hè, ấm vào mùa đông, vừa mềm mại vừa thoáng mát.
Những sản phẩm khăn lụa, vải lụa tơ tằm của làng Phùng Xá được làm thủ công, chất lượng và đa dạng màu sắc là những sản phẩm tinh xảo được hình thành qua rất nhiều công đoạn, với trí tuệ của người thợ dệt lụa Phùng Xá.
Đặc biệt, nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận (áo đỏ) còn sáng tạo ra những sản phẩm dệt độc đáo như chăn do con tằm tự dệt, không cần đến bàn tay người thợ kéo sợi, ươm tơ hay lụa sen, dệt bằng sợi tơ lấy từ cuống sen, một sản phẩm mang đậm hồn quê Việt.
Tơ sen được lấy từ cuống sen trong 24h sau khi cắt để sợi không khô giòn, dễ đứt. Người thợ dùng dao khứa một bó 3 cọng sen, sau đó nhẹ nhàng kéo hai đầu cọng sen để rút ra những sợi tơ trắng, mỏng như tơ nhện, đặt lên mặt bàn gỗ phía trước miết nhẹ để bện lại với nhau. Để sợi tơ không chỗ to chỗ nhỏ, người vê sợi cần phải đều tay và thật mềm mại, làm liên tục đến khi sợi tơ đủ dày. Khi cuộn tơ sen phải cuộn đều tay, cho vào máy để làm tơ sen khô và se lại, có màu trắng đục.
Quy trình dệt tơ tằm và tơ sen tương tự nhau, nhưng mang đến cảm giác khác biệt. Sợi tơ tằm vàng ươm, dai và chắc, còn tơ sen thì nhẹ nhàng, sợi tơ rất mảnh, phải nương tựa vào nhau. Một mét vải lụa tơ sen chất lượng có giá tầm 30 triệu. Để may áo dài bằng 100% tơ sen, khách hàng phải chi hơn 100 triệu. Đổi lại, lụa tơ sen mang đến khí chất vừa nữ tính, mềm mại, vừa mạnh mẽ, bền bỉ mà ít loại lụa nào có thể sánh được.
Tiếng lành đồn xa, thương hiệu lụa Phùng Xá ngày càng được biết đến nhiều hơn và mở rộng ra thị trường quốc tế, xuất khẩu tới nhiều quốc gia như Nhật Bản, Đức, Thái Lan, Pháp, Mỹ dưới tên thương hiệu độc quyền silk4world. Năm 2016, bà Phan Thị Thuận đã được phong tặng danh hiệu "Nghệ nhân Ưu tú". Nhiều năm liền, bà được nhận bằng khen của UBND TP Hà Nội, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Hội Nông dân Việt Nam và được vinh danh là một trong 9 Công dân ưu tú của Thủ đô năm 2021.
Từ đó, những khung cửi trong xưởng dệt phủ bạt lặng thinh nay lại rộn ràng tiếng thoi đưa, guồng tơ, nong kén. Sự trở lại của những thợ ươm tơ, dệt vải mang đến sức sống mới cho làng nghề, giúp giữ gìn nét đẹp văn hoá truyền thống cũng như duy trì ngành kinh tế đặc trưng của đất nước. Những sản phẩm lụa tơ tằm, tơ sen thủ công ngày càng chất lượng và đa dạng màu sắc, mẫu mã là niềm tự hào cho sự tỉ mỉ và trí tuệ của những người thợ dệt lụa Phùng Xá.
CÓ THỂ BẠN SẼ THÍCH
