Tò He, hơi thở tuổi thơ trong dòng chảy hiện đại
Từ thỏi bột gạo dẻo mềm, người nghệ nhân Việt thổi hồn vào Tò He – món đồ chơi dân gian lưu giữ ký ức tuổi thơ và sắc màu văn hoá Việt Nam.
Buổi sáng tháng Tám, giữa khu chợ quê nhỏ ở ngoại ô Hà Nội, tiếng trống hội vang lên rộn ràng. Trong góc chợ, người nghệ nhân già ngồi bên rổ bột đủ sắc. Những ngón tay gầy guộc thoăn thoắt nặn thành hình con trâu, con gà, rồi công chúa đội vương miện. Cả không gian thoảng hương gạo mới, mùi lá nhuộm xanh, và nụ cười trẻ thơ trong veo.
Đó là Tò He – món đồ chơi dân gian đã gắn bó với bao thế hệ người Việt. Một hình thức nghệ thuật tạo hình nhỏ bé, nhưng chứa đựng linh hồn của làng quê, ký ức tuổi thơ và niềm tự hào về sự khéo léo, tinh tế của người thợ Việt.
Nghệ thuật từ những thỏi bột gạo dẻo mềm
Tò He có lịch sử hàng trăm năm, xuất hiện phổ biến ở vùng đồng bằng Bắc Bộ, đặc biệt là làng Xuân La (huyện Phú Xuyên, Hà Nội) – nơi được xem là “cái nôi” của nghề nặn Tò He.
Nguyên liệu để làm Tò He rất giản dị: bột gạo tẻ, luộc chín rồi giã nhuyễn, trộn với màu tự nhiên từ lá cây, củ quả – đỏ từ gấc, vàng từ nghệ, xanh từ lá chàm. Mọi thứ đều thuần Việt, mộc mạc như chính đất làng.
Người nghệ nhân không có khuôn, không bản vẽ. Họ chỉ cần một que tre nhỏ, vài thỏi bột mềm, và đôi tay khéo léo. Từng động tác như đang múa: vê, nắn, kéo, gắn, thổi hơi... Mỗi nếp gấp, mỗi vệt màu là một hơi thở sáng tạo. Chỉ trong vài phút, một con tò he đã thành hình – trâu, rồng, phượng, công chúa, siêu nhân, hay nhân vật cổ tích mà trẻ nhỏ yêu thích.
“Bột gạo nặn nên hồn quê”, nghệ nhân Nguyễn Văn Thành ở Xuân La từng nói vậy. Ông kể, làm Tò He không chỉ cần khéo tay mà phải có tâm hồn trẻ thơ – phải biết nhìn thấy niềm vui trong từng khuôn mặt bé nhỏ đang chờ đợi.
Tiếng cười trong hội làng
Ngày xưa, Tò He thường xuất hiện trong các phiên chợ quê, hội làng, hay dịp Trung thu. Tiếng rao “Ai mua Tò He không?” vang giữa đám đông, kéo theo những đôi mắt tròn xoe, háo hức.
Trẻ em chen nhau chọn món mình thích – chú gà vàng, con trâu đen, hay nàng tiên tóc dài. Người nghệ nhân vừa nặn vừa kể chuyện: “Con này là Thạch Sanh, con kia là Lý Thông.” Mỗi con Tò He vì thế mang cả câu chuyện dân gian, gieo hạt giống văn hoá vào tâm hồn trẻ nhỏ.
Ngày nay, giữa phố thị đông đúc, ta vẫn có thể bắt gặp bóng dáng ấy trong các lễ hội văn hoá, bảo tàng dân gian, hoặc những phiên chợ quê tái hiện ở khu du lịch. Tò He giờ không chỉ là món đồ chơi, mà là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại – nơi trẻ em thành phố có thể chạm vào di sản tuổi thơ cha mẹ mình.
Khi truyền thống gặp hiện đại
Thế kỷ 21, đồ chơi điện tử, robot, và phim hoạt hình chiếm lĩnh thế giới trẻ thơ. Nhưng Tò He không biến mất. Nó chuyển mình.
Nhiều nghệ nhân trẻ đã sáng tạo thêm: nặn Tò He trong hình hài nhân vật hoạt hình, siêu anh hùng, hay thậm chí là các biểu tượng hiện đại như Pikachu, Doraemon, Elsa. Dù thay đổi hình thức, nhưng hồn cốt – sự khéo léo, sáng tạo, và niềm vui thuần khiết – vẫn nguyên vẹn.
Tại Xuân La, lớp học Tò He được mở cho học sinh và du khách. Họ được tự tay nhào bột, pha màu, nặn hình, nghe kể chuyện về nghề cổ. Cảm giác ấy thật lạ – vừa vui, vừa thiền. Giữa bao điều ồn ào, ta bỗng thấy mình chậm lại, như trở về tuổi thơ.
Hơi ấm nghệ nhân và hành trình gìn giữ
Giữ nghề nặn Tò He không dễ. Mùa nắng thì bột khô nhanh, mùa mưa lại dễ mốc. Thu nhập bấp bênh. Nhưng nhiều người vẫn trụ lại, vì tình yêu với nghề.
Bà Nguyễn Thị Lành, 63 tuổi, chia sẻ: “Tôi làm nghề này hơn 40 năm rồi. Cứ mỗi khi thấy trẻ con cười, tôi lại thấy vui như lần đầu tiên.” Bà bảo, mỗi con Tò He là một đứa con tinh thần – dù nhỏ, nhưng chứa đựng công sức và tình cảm.
Ngày nay, chính quyền địa phương cùng các tổ chức du lịch đã đưa nghề Tò He vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể, đồng thời phát triển sản phẩm du lịch trải nghiệm. Nhiều tour làng nghề đưa du khách đến Xuân La để tận mắt chứng kiến, tự tay nặn Tò He và nghe kể chuyện văn hoá Việt.
Tò He - Lời nhắc về cội nguồn
Có lần tôi gặp một bé gái người Pháp trong tour du lịch văn hoá ở Hà Nội. Cô bé ngồi chăm chú nhìn nghệ nhân nặn Tò He. Khi nhận món quà nhỏ – một con bướm vàng – bé cười rạng rỡ và nói: “Beautiful!” Người nghệ nhân chỉ cười hiền: “Cái này không chỉ đẹp, nó là Việt Nam.”
Câu nói ấy khiến tôi lặng người. Đúng vậy, Tò He không chỉ là một món đồ chơi. Nó là biểu tượng của hồn Việt – giản dị, nhân hậu, và luôn hướng về cái đẹp.
Khi cầm trên tay một con Tò He nhỏ, ta như cầm cả ký ức của bao thế hệ. Ký ức về cánh đồng, tiếng sáo diều, mùi khói rơm, và tiếng cười trẻ thơ. Trong thời đại công nghệ, Tò He nhắc ta rằng có những giá trị không thể thay thế – đó là niềm vui thuần khiết, là tình người, là bản sắc.
Từ những thỏi bột, nặn nên tinh thần dân tộc
Nhìn những bàn tay nghệ nhân chuyển động, tôi chợt hiểu: nghệ thuật không chỉ nằm trong bảo tàng hay phòng triển lãm. Nó có thể bắt đầu từ một thỏi bột gạo, một cây tăm tre, hay một nụ cười trẻ thơ.
Tò He là câu chuyện về sự sáng tạo, về khả năng gìn giữ cái đẹp của người Việt qua bao thế hệ. Và khi những sắc màu đỏ, vàng, xanh vẫn còn được nhào nặn mỗi ngày, thì niềm tin vào sức sống của văn hoá Việt vẫn còn nguyên vẹn.
Tò He – món đồ chơi nhỏ bé ấy – chính là minh chứng rằng: truyền thống không bao giờ cũ, nếu ta biết yêu thương và tiếp nối.
CÓ THỂ BẠN SẼ THÍCH
